17 mgnień Wańka
Miasto niebieskich tramwajów. Henryk Waniek, 124 strony. (Wydawnictwo FORMA, 2017)
Henryk Waniek opowiedział po swojemu historię Wrocławia z odleżynami i odciskami na duszy jego i pobratyńców.
Wrocław jest w tej książce, zestawie opowiadań, bardzo rozległy. Wyłazi poza granicę Dolnego Śląska, ale mieści się w ramach pisarstwa Wańka.
Kilka tygodni temu nasiąknąłem jego wspomnieniami o Macieju Zembatym. Potem poprosiłem grzecznie w Iskrach, by skontaktowali mnie z autorem. Dostałem numer telefonu. Dzwonię, dzwonię. Pisarz nie odbiera. Będę dzwonił, dzwonił i czytał wciąż. Pojawią się nowe tematy do przegadania. Gdyby Henryk Waniek odebrał dwa tygodnie temu, powiedziałbym ułomnie, że jestem zachwycony, lekko zmieszany piałbym nad jego tworzywami, zarówno malarskimi, jak i literackimi. Teraz po "strawieniu" Miasta niebieskich tramwajów, mam apetyt na inne dania z długiej listy, którą przez lata stworzył Waniek. (Wyjątkowa to karta dań.)
Straciłem rachubę jak wiele zakreślałem i podkreślałem, czytając tę książkę. Rozpisywałem też na marginesach żale, zdumienie i swój niemy protest. Marginesy to osobna sprawa. Nadal prywatna. Zapisane strony, te porachowane, dały mi spory zastrzyk, złożony z mieszanki wyobrażeń i konkretów.
Tytułowe opowiadanie "Miasto niebieskich tramwajów", to najlepszy tekst dworcowy jaki kiedykolwiek przeczytałem. Dworzec we Wrocławiu z peronami, spóźnieniami, duchem Zbyszka Cybulskiego, z kloszardami, z tajemnicami, ze smrodem, z gołębiami, pociągami, z kłamstwami i rzadko używaną prawdą.
Ten tekst czyta się trochę jak niezwykły esej. Jak publicystyczny zapis, który ma być scenopisem przed spowiedzią, przed rachunkiem sumienia.
Też jestem "zwierzęciem pociągowym". Wprawdzie ostatnie podróże budzą we mnie strach i powodują zagubienie, to jednak według zasady - jaki koń jest, każdy widzi - ja parafrazuję: pociąg, to pociąg.
Dziwy nad dziwami, a jednak czuję się w przedziałach bezpiecznie. Nie irytują mnie głośne rozmowy telefoniczne. Mam gdzieś, kto kaszle, a kto puszcza gazy. Niewiele obchodzi mnie kto knuje zdradę, morderstwo lub pójście "w tango". Pociąg, to zamknięty mikrokosmos. Tu czytam, tu piszę, oglądam, przyglądam się i wyglądam przez okno. Przemijające slajdy krajobrazu, jak wspomnienia, są różne. Liche i wybitne. Cały pociągowy świat - chociaż na chwilę - wyrywa mnie z biedy życia. Albo jest fotografią tego życia, swoistym autoportretem.
Henryk Waniek - zarówno w pociągu - jak i poza nim (w innych opowiadaniach) jest cyniczny, ale biegły w obserwacji. Głównie interesują go ludzie. Ich rzeczywista pozycja w mieście, we wsi, w rodzinie, w kościelnych ławkach, w ojczyźnie. Patrzy na nich, nawet wtedy, gdy zamyka oczy. Bo historyczne odwołania w tej prozie mają walory poznawcze. Podkłada nam po nos opowieść o Zaolziu, o Czechach i Polkach, Niemcach i komunistycznym ZSRR. Rys historyczny, wzbogacony nawet o źródłową chronologię. Ale to pozór, przemyślany, literacki chytry wybieg. W każdym - z siedemnastu tekstów - Waniek przygląda się ludzkości. To, że w tle są kominy, dachy, drzewa i drogi, to nic. To świat rekwizytów, ale to jak zachowuje się "ona, on, ty, ja, wy i oni", to interesuje pisarza dogłębnie i bezpośrednio. Sposób, którego używa, by nam przekazać swoje spostrzeżenia, jest wybitny.
Gdy czyta się ten zestaw, to tak jakbyśmy zasiedli do wariografu. Odpowiadamy na pytania "tak" lub "nie". Puls skacze, bo orientujemy się, że wokół jest pełno przepytywanych i podglądanych. (Krzesło, stolik, lampka, urządzenie.) Zwodniczy i pozorny świat uśmiechów i krzywizn.
Odkrywam dla siebie Wańkowe pisanie. Teksty, które znalazły się w tej książce, pochodzą z różnych okresów. Zwykle autor, gdy podpowiada, kiedy i co napisał, to zdaje się nam, że możemy wyciągnąć z tego wnioski krytyczne. Że możemy ocenić jak ewaluował jego styl. Progres czy regres? Nic z tych rzeczy. Metryka opowiadań oddaje nam klimat dziejących się zmian, przemian globalnych. Ale oceniać pisanie Wańka przez ten pryzmat, to nieprzemyślana głupota. Nie ma znaczenia kiedy i co napisał, bo w każdym wypadku bawi się słowem i robi to niczym doświadczony szermierz. Fechtunek narracji w tym pisaniu, to sztuka pewności siebie. I kolejny dowód jak bardzo jego profesje się uzupełniają. Pisarstwo i malarstwo.
Opowiadanie "Dwa zdjęcia" zdaje się pozornie błahym. Zwykłą opowiastką z odwołaniami do przeszłości. Ale to właśnie ono pokazuje, jak bardzo pisarz podgląda ludzi. Jak ich ogląda, prześwietla. Widzi wszystko, nie wszystko opisuje dokładnie i wprost, a jednak czytelnik ma pełny obraz wnętrza i tego co na zewnątrz. To niebywała umiejętność pisarska. Wspaniała.
Bardzo odpowiada mi też "uczestnictwo" pisarza w tych historiach. Nie tylko stają przez to wiarygodne, ale pobudzają wyobraźnie. Osobiście fantazjowałem sennie, że niektóre z opisanych zdarzeń, przytrafiły się mnie. I wiecie co? Poczułem się o wiele lepiej, niż w obecnym realnym świecie. Opowiadania Henryka Wańka są przynajmniej szczere.
Nota: 9,5/10
Obok okładki zdjęcie mojego autorstwa: Jarek Holden G. (C).
